پروبیوتیک چیست؟ فواید و کاربردها

اصطلاح «پروبیوتیک» اولین بار در سال 1953 مطرح شد. این واژه مشتق شده از کلمه لاتین pro و کلمه یونانی bios به معنی “برای زندگی” است.

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان غذا و کشاورزی (FAO)، پروبیوتیک‌ها میکروارگانیسم‌های مفیدی هستند که در صورت مصرف به مقدار کافی، برای سلامتی میزبان مفید واقع خواهند شد.

اما از دیدگاه تاریخی، مفهوم «پروبیوتیک‌» به اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد؛ زمانی که دانشمند روسی و برنده جایزه نوبل، ایلیا مِچنیکو، برای اولین بار این نظریه را مطرح کرد که مصرف برخی از باکتری‌ها می‌تواند برای بدن انسان مفید باشد و سلامتی را بهبود بخشد. مِچنیکو، مشهور به «پدر پروبیوتیک»، مشاهده کرد که طول عمر بالای دهقانان بلغاری در نتیجه مصرف محصولات شیر تخمیر شده حاوی باکتری‌های زنده است. او این نظریه را مطرح کرد که این باکتری‌ها تأثیر مثبتی بر فلور روده دارند و به سیستم گوارشی سالم‌تر و تقویت ایمنی در برابر بیماری‌ها کمک می‌کنند.

در طول سال‌ها، تحقیقات در مورد پروبیوتیک به طور قابل توجهی گسترش یافته و نقش آن‌ها را نه تنها در بهبود سلامت روده بلکه در تقویت سیستم ایمنی بدن، کاهش علائم برخی از اختلالات گوارشی و تأثیرگذاری بر خلق و خو و سلامت روان اثبات کرده‌اند.

میکروارگانیسم‌های زنده که در صورت مصرف، عموماً از طریق بهبود یا احیای فلور روده، فواید سلامتی را ارائه می‌کنند.

کاربردهای پروبیوتیک چیست؟

پروبیوتیک‌ها طیف وسیعی از کاربردها را دارند که منعکس‌کننده تأثیر آن‌ها بر سلامت کلی بدن ما است. در اینجا به برخی از کاربردهای کلیدی پروبیوتیک‌ها اشاره می‌کنیم:

سلامت گوارش:

پروبیوتیک‌ها می‌توانند به مدیریت و پیشگیری از مشکلات گوارشی مانند سندرم روده تحریک پذیر (IBS)، بیماری التهابی روده (IBD) و اسهال مرتبط با آنتی‌بیوتیک کمک کنند.

حمایت از سیستم ایمنی:

پروبیوتیک‌ها سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و منجر به کاهش میزان سرماخوردگی، آنفولانزا و سایر عفونت‌ها می‌شوند. تحقیقات نشان داده‌اند که پروبیوتیک‌ها فعالیت میکروب‌کشی ماکروفاژها (نوعی گلبول سفید که نقش مهمی در سیستم ایمنی دارد) را افزایش می‌دهند. این مکانیسم‌ها در مجموع به پروسه دفاعی بدن در برابر عوامل بیماری‌زا از جمله سوءتغذیه و چاقی کمک می‌کنند [1].

سلامت روان:

تحقیقات نوظهور نشان می‌دهد که تحریک دستگاه گوارش توسط پروبیوتیک‌ها می‌تواند سیگنال‌هایی را به سیستم عصبی مرکزی بدن ارسال کند و به طور بالقوه باعث تغییرات خلقی شود. این رابطه دوسویه راه را برای روش‌های درمانی جدید هموار کرده است؛ مانند داروهای ضد افسردگی و درمان شناختی رفتاری، که با هدف تقویت ارتباط بین روده و مغز در حال توسعه هستند [2].

آلرژی و اگزما:

برخی از انواع پروبیوتیک شدت اگزما و سایر واکنش های آلرژیک را به ویژه در کودکان کاهش می‌دهند. یک بررسی سیستماتیک نشان داده است که پروبیوتیک‌ها، زمانی که برای زنان باردار و مادران شیرده تجویز می‌شوند، می‌توانند به طور قابل‌توجهی خطر ابتلای نوزادان به اگزما را کاهش دهند. این تحقیق نشان داد که در مادران باردار، اگر پروبیوتیک‌ها در سه ماهه آخر بارداری استفاده شوند، یا در مادران شیرده، مستقیماً به نوزادان داده شوند، تأثیر بسیار مفیدی خواهند داشت [3].

سلامت قلب:

تحقیقات نشان داده‌اند که پروبیوتیک‌ها می‌توانند با کاهش کلسترول LDL و بهبود نسبت کلسترول LDL/HDL بر سلامت قلب تأثیر مثبت بگذارند. علاوه بر این، پروبیوتیک‌ها فشار خون را کاهش می‌دهند و واسطه‌های التهابی، سطح گلوکز خون و شاخص توده بدن (BMI) را کاهش می‌دهند. این یافته‌ها پتانسیل پروبیوتیک‌ها را به عنوان مکمل‌های غذایی مناسب برای سلامت قلب و عروق نشان می‌دهند. با این حال، اثربخشی پروبیوتیک‌ها بسته به سویه‌، دوز و عوامل فردی مانند ایمنی و ژنتیک می‌تواند متفاوت باشد [4].

محصولات پروبیوتیک بایولوئنس

مکانیسم عمل پروبیوتیک‌‌ها

میکروارگانیسم‌های پروبیوتیک به روش‌های مختلفی اثرات سلامت‌بخش خود را ایفا نموده و سبب ارتقای سلامتی مصرف‌کننده می‌شوند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

بهبود هضم و جذب مواد غذایی
تولید ویتامین‌های ضروری برای بدن
تولید ترکیبات ضد میکروبی و کشتن باکتری‌های بیماری‌زا
تعدیل سیستم ایمنی و افزایش مقاومت در برابر بیماری‌های عفونی، غیرعفونی و آلرژی‌ها
کنترل فعالیت‌های مغز و رفتاری

مزایا و معایب پروبیوتیک‌ها

پروبیوتیک‌ها به دلیل دارا بودن مزایای سلامتی بسیار، به‌ویژه برای سیستم گوارشی، مورد توجه قرار گرفته‌اند. در حالی که آن‌ها چندین مزیت مانند بهبود سلامت روده و تقویت عملکرد سیستم ایمنی را ارائه می‌دهند، نقاط منفی بالقوه‌ای نیز وجود دارد، از جمله خطر عفونت در دوزهای خاص و تداخل با داروها. در ادامه این مقاله، به بررسی این مزایا و معایب می‌پردازیم.

مزایا:

بهبود سلامت دستگاه گوارش:

پروبیوتیک‌ها می‌توانند میکروبیوم روده (جامعه پیچیده‌ای از میکروارگانیسم‌هایی که در دستگاه گوارش انسان و حیوانات زندگی می‌کنند) را متعادل کنند و منجر به بهبود هضم و کاهش علائم اختلالات گوارشی شوند.

افزایش پاسخ ایمنی بدن:

با حفظ فلور روده سالم، پروبیوتیک‌ها می‌توانند سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و بدن را در برابر عوامل بیماری‌زا مقاوم‌تر کنند.

مزایای بالقوه سلامت روان:

تحقیقات نشان می‌دهد که روده سالم می‌تواند بر خلق و خو و عملکرد شناختی تأثیر گذاشته و راهی جدید برای درمان مسائل مربوط به سلامت روان ارائه دهد.

معایب:

عوارض جانبی:

برخی افراد ممکن است هنگام شروع فعالیت پروبیوتیک‌ها در بدنشان گاز، نفخ یا واکنش‌های آلرژیک را تجربه کنند.

مقررات محدود:

قوانین تولید و استفاده از مکمل‌های غذایی پروبیوتیک، به اندازه داروها سخت‌گیرانه نیست که منجر به مشکلات بالقوه کیفیت و کارایی می‌شود.

تداخل با داروها:

پروبیوتیک‌ها ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشند و اثربخشی آن‌ها را کاهش دهند.

اثرات پروبیوتیک‌ها بر انسان

پروبیوتیک‌ها، که اغلب به عنوان نگهبانان روده شناخته می‌شوند، با ایجاد محیط میکروبی متعادل، نقشی اساسی در حفظ سلامت انسان ایفا می‌کنند. این باکتری‌ها برای تقویت عملکرد گوارشی، تقویت سیستم ایمنی و متابولیسم مفید هستند که اهمیت آن‌ها را در شبکه پیچیده زیست‌شناسی انسان نشان می‌دهد. در ادامه، توضیحات بیشتری در مورد این اثرات داده‌ایم.

سلامت دستگاه گوارش:

پروبیوتیک‌ها می‌توانند با بازگرداندن و حفظ تعادل فلور روده به طور قابل توجهی بر سلامت دستگاه گوارش تأثیر بگذارند. این تعادل برای هضم کارآمد و جذب مواد مغذی بسیار مهم است. سویه‌های خاصی از پروبیوتیک‌ها مانند لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم به دلیل اثرات مفیدشان بر روده به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. این اثرات شامل کمک به تجزیه و جذب مواد مغذی، تولید مواد مغذی حیاتی به عنوان محصولات جانبی و آموزش سیستم ایمنی بدن برای شناسایی و از بین بردن میکروب‌های مضر است [5].

تعدیل سیستم ایمنی:

با حفظ تعادل باکتری‌های مفید ساکن روده، پروبیوتیک‌ها می‌توانند سیستم ایمنی بدن را تقویت کرده و بدن را در برابر عوامل بیماری‌زا مقاوم‌تر نمایند. پروبیوتیک‌ها منجر به افزایش فعالیت میکروب‌کشی سلول‌های بیگانه‌خوار شده و در نتیجه منجر به حذف سریع‌تر باکتری‌های بیماری‌زای ورودی به بدن می‌شوند. از سوی دیگر پروبیوتیک‌ها با تولید ترکیبات ضد میکروبی و ممانعت از اتصال باکتری‌های بیماری‌زا به دیواره روده، خطر ابتلا به بیماری‌ها را کاهش می‌دهند.

کاهش خطر ابتلا و بهبود علایم آلرژی و اگزما:

پروبیوتیک‌ها می‌توانند شدت اگزما و سایر واکنش‌های آلرژیک را به ویژه در کودکان کاهش دهند. تحقیقات نشان داده است که مصرف پروبیوتیک‌ها در سه ماهه آخر بارداری و یا دوران شیردهی در مادران و همچنین خوراندن مستقیم به نوزاد، می‌تواند به طور قابل‌توجهی خطر ابتلای نوزادان را به اگزما کاهش دهند.

کاهش سطح کلسترول و سلامت قلب:

تحقیقات نشان داده که پروبیوتیک‌ها با کاهش کلسترول و چربی بدن خون (LDL) و با کاهش فشار خون، بر سلامت قلب و عروق تأثیر مثبت می‌گذارند. این یافته‌ها پتانسیل پروبیوتیک‌ها را به عنوان مکمل‌های غذایی مناسب برای سلامت قلب و عروق نشان می‌دهند.

بهبود فعالیتهای متابولیسمی:

پروبیوتیک‌ها سبب کاهش سطح گلوکز (قند خون) شده و حساسیت به انسولین را بهبود می‌بخشندکه نشان‌دهنده تاثیر مثبت آن‌ها در پیشگیری و بهبود علایم دیابت است. این محصولات همچنین به جلوگیری از چاقی کمک کرده و شاخص توده بدن (BMI) را کاهش می‌دهند [6].

بهداشت دهان و دندان:

برخی از پروبیوتیک‌ها، مانند سویه‌های خاص لاکتوباسیلوس و بیفیدوباکتریوم، با کاهش رشد باکتری‌های مضر در دهان و پیشگیری از بیماری‌هایی مانند پوسیدگی دندان و بیماری‌های لثه، با بهبود سلامت دهان و دندان مرتبط هستند.

تاثیر بر فعالیت های مغزی:

یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که ارتباطی مستقیم بین روده و مغز وجود دارد. مصرف پروبیوتیک‌ها با بهبود تعادل میکروب‌های روده، فعالیت‌های مغزی و رفتاری را بهبود می‌بخشد. این امر دریچه جدیدی را برای محققان به منظور پیشگری و درمان بسیاری از بیماری‌‌ها مانند استرس، افسرگی، آلزایمر و … باز نموده است.

اثرات پروبیوتیک‌ها بر حیوانات

حیوانات نیز مانند انسان‌ها از پروبیوتیک‌ها به روش‌های مشابه سود می‌برند:

بهبود ضریت تبدیل غذا:

میکروارگانیسم‌های موجود در محصولات پروبیوتیک دامی با تولید آنزیم به شکسته‌شدن ترکیبات جیره غذایی کمک کرده و سبب افزایش راندمان تولید می‌شوند. پروبیوتیک‌های دامی با تولید ترکیباتی همانند ویتامین و کوفاکتورهای ضروری رشد، نیز به بهبود رشد حیوان کمک می‌کنند.

تقویت سیستم ایمنی:

پروبیوتیک‌ها با تعامل با سیستم ایمنی، سبب افزایش تولید آنتی‌بادی و ترکیبات ضدمیکروبی شده و فعالیت بیگانه‌خواری سلول‌های ایمنی ذاتی را تقویت می‌نمایند. پروبیوتیک با بهبود ترشح مخاط در روده، سبب کاهش اتصال باکتری‌های بیماری‌زا شده و بدین ترتیب خطر ابتلا به بیماری را کم می‌کند. از سوی دیگر پروبیوتیک با تولید ترکیبات ضدمیکروبی و کشتن باکتری‌های بیماری زا، میزان مصرف آنتی بیوتیک‌ها را کاهش می‌دهد. استفاده بی رویه از آنتی بیوتیک‌ها به منظور افزایش رشد حیوانات، همواره با این خطر روبرو است که باکتری‌ها به آنتی بیوتیک مقاوم شده، ژن مقاومت در بین آن‌ها گسترش یافته و مشکلات عدیده درمانی ایجاد کند.

مقاله پیشنهادی : پروبیوتیک؛ درمان افسردگی؟

مهم‌ترین محصولات پروبیوتیک کدامند؟

با پیشرفت علم و تکنولوژی، امروزه انواع مختلف از محصولات پروبیوتیک تولید و عرضه می‌شوند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

محصولات غذایی پروبیوتیک:

این محصولات به بخش عمده محصولات لبنی و غیرلبنی تقسیم می‌شوند. محصولات لبنی پروبیوتیک شامل ماست،‌ کفیر، پنیر و نوشیدنی‌های شیری هستند که بخش اصلی غذاهای پروبیوتیک را به خود اختصاص می‌دهند. استفاده از پروبیوتیک در محصولات غیر لبنی همانند نوشیدنی‌های غیرلبنی، نان، شیرینی و … نیز در حال گسترش است.

مکمل‌های روزانه پروبیوتیک:

مکمل‌های روزانه پروبیوتیک در اشکال مختلف از جمله کپسول، قرص، قطره-شربت، ساشه و … عرضه می‌شود. به تازگی نسل جدیدی از پروبیوتیک‌ها نیز معرفی شده که هدف درمانی داشته و به طور اختصاصی برای بیماری‌های خاص کاربرد دارند.

محصولات آرایشی و بهداشتی پروبیوتیک:

هدف این محصولات متعادل کردن باکتری‌های ساکن پوست بوده و بدین ترتیب سبب افزایش سلامت پوست می‌شوند. تحقیقات نشان داده که این محصولات با افزایش ساخت کلاژن، افزایش مقاومت به اشعه فرابنفش، بهبود آبرسانی به پوست و … می‌توانند روند پیری را به تاخیر بیاندازند.

محصولات شوینده پروبیوتیک:

تولید شوینده‌های پروبیوتیک، رویکرد جدیدی برای حفظ محیط سالم در فضاهای شخصی هستند. برخلاف ضدعفونی‌کننده‌های سنتی که میکروب‌های مضر و هم مفید را از بین می‌برند، پاک‌کننده‌های پروبیوتیک باکتری‌های مفیدی را به سطوح اضافه می‌کنند که می‌توانند محیط تمیزتر و متعادل‌تری ایجاد کنند. از سوی دیگر باقی ماندن این میکروارگانیسم‌ها در سطوح، می‌تواند مدت زمان تمیز ماندن را نیز نسبت به شوینده‌های سنتی، افزایش دهد.

مقاله پیشنهادی : سلامت انسان و دام؛ با پروبیوتیک؟!

نتیجه‌گیری

پروبیوتیک‌ها با کاربردها و فواید گسترده‌ای که دارند، سنگ بنای علم تغذیه و سلامتی مدرن هستند و به عنوان محصولاتی محوری در تلاش برای حفظ سلامت انسان‌ مطرح هستند. مزایای آن‌ها، از بهبود عملکرد گوارشی و سیستم ایمنی گرفته تا تأثیرات بالقوه بر سلامت روان و بیماری‌های مزمن، بر اهمیت آن‌ها در داشتن سبک زندگی سالم و متعادل تأکید دارد. استفاده روزانه از این میکروارگانیسم‌های مفید در غذا، مکمل‌ها و سایر محصولات غنی شده با پروبیوتیک می‌تواند سلامتی ما را تا حد زیادی بهبود بخشد. با این حال، توجه به این نکته ضروری است که سویه‌ها و غلظت‌های خاص پروبیوتیک‌ها می‌تواند در بین محصولات مختلف متفاوت باشد، بنابراین توصیه می‌شود غذاهای پروبیوتیک یا مکمل‌هایی را انتخاب کنید که توسط تولیدکنندگان معتبر تولید می‌شوند.

مزایای پروبیوتیک‌ها قابل توجه است ولی در مواردی به صورت نادر می‌تواند منجر به نفخ شده و یا در برخی داروهای خاص، مصرف همزمان منجر به تداخل دارویی شود که در صورت مشاهده علائم بهتر است با یک متخصص مشورت شود. پروبیوتیک‌ها چشم اندازی امیدوارکننده در پیشگیری و درمان بیماری‌ها هستند.

غذاهای پروبیوتیک چیست؟

غذاهای پروبیوتیک آن‌هایی هستند که به طور طبیعی حاوی میکروارگانیسم‌های مفید یا غنی شده‌اند. این غذاها تحت تخمیر قرار می‌گیرند؛ فرآیندی که منجر به رشد باکتری‌های خوب می‌شود. غذاهای رایج پروبیوتیک عبارتند از:

ماست:

از شیری تهیه می‌شود که توسط باکتری‌های خوب، عمدتاً باکتری‌های اسید لاکتیک و بیفیدوباکتری‌ها تخمیر شده است.

کفیر:

یک نوشیدنی پروبیوتیکی تخمیر شده که با افزودن دانه‌های کفیر به شیر گاو یا بز تهیه می‌شود.

کلم ترش:

کلم تخمیر شده حاوی انواع پروبیوتیک‌ها که سرشار از فیبر، ویتامین C و K و آهن است.

کیمچی:

یک نوع غذای کره‌ای تند که معمولا از کلم تخمیر شده و تربچه تهیه می‌شود. این غذا حاوی باکتری‌های اسید لاکتیک است که می‌تواند برای سلامت دستگاه گوارش مفید باشد.

علائم کمبود پروبیوتیک کدامند؟

کمبود پروبیوتیک‌ها، یا به طور دقیق‌تر، عدم تعادل در میکروبیوتای روده، می‌تواند منجر به چندین مشکل سلامتی شود، از جمله:

اختلالات گوارشی:

پروبیوتیک‌ها نقش مهمی در حفظ سلامت روده ایفا می‌کنند و کمبود آن‌ها می‌تواند منجر به اختلالات گوارشی مانند نفخ، یبوست و اسهال شود. تحقیقاتِ صورت گرفته نشان از اثربخشی پروبیوتیک‌ها در درمان اسهال عفونی حاد دارد، که کاهش قابل توجهی را در طول مدت و شدت دوره‌های اسهال نشان می‌دهد [7].

عفونت‌های مکرر:

داشتن میکروبیوم سالم برای سیستم ایمنی قوی ضروری است و به جلوگیری از سرماخوردگی، آنفولانزا و سایر عفونت‌ها کمک می‌کند. پروبیوتیک‌ها با تقویت عملکرد روده و تعدیل پاسخ ایمنی بدن به این امر کمک می‌کنند. به عنوان مثال، پس از استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها برای کمک به بازسازی میکروبیوم ضعیف شده، مصرف پروبیوتیک‌ها توصیه می‌شود که خطر عفونت‌های بعدی تا حد زیادی کاهش یابد.

مشکلات پوستی:

بیماری‌های پوستی مانند اگزما، آکنه و سایر مسائل پوستی می‌توانند با عدم تعادل در میکروبیوتای روده مرتبط باشند. تحقیقات نشان داده‌اند که پروبیوتیک‌ها با کاهش التهاب و حمایت از سیستم ایمنی بر سلامت پوست تأثیر مثبتی دارند. سویه‌های خاصی مانند لاکتوباسیلوس اسیدوفیلوس در پیشگیری یا مدیریت اختلالات پوستی مانند آکنه کاربرد دارند.

اختلالات خلقی:

عدم تعادل در باکتری‌های روده با اختلالات خلقی مانند افسردگی و اضطراب مرتبط است. پروبیوتیک‌ها با پتانسیل بالا برای کمک به میکروبیوم روده می‌توانند در مدیریت این شرایط نقش داشته باشند. با این حال، تحقیقات بیشتری در این زمینه نوین در حال انجام است.

مکمل‌های پروبیوتیک

مکمل‌های پروبیوتیک راهی مناسب برای افزایش مصرف باکتری‌های مفید هستند. آن‌ها در اشکال مختلف از جمله کپسول، قرص، پودر و مایعات وجود دارند. هنگام انتخاب مکمل پروبیوتیک، موارد زیر را در نظر بگیرید:

تنوع سویه‌ها:

مکمل‌های پروبیوتیک شامل طیف وسیعی از سویه‌های باکتریایی هستند که هر کدام مزایای سلامتی منحصر به فردی دارند. انتخاب یک محصول با گونه‌های مختلف می‌تواند تنوع میکروبیوم روده شما را افزایش دهد. بیفیدوباکتری ها و لاکتوباسیلوس ها از جمله جنس‌های پروبیوتیکی مفید هستند که برای حمایت از سلامت روده و فرآیندهای متابولیک، از جمله حساسیت به انسولین مورد استفاده قرار می‌گیرند.

تعداد CFU:

قدرت پروبیوتیک‌ها با واحدهای تشکیل کلونی (CFU) اندازه‌گیری می‌شود که تعداد میکروارگانیسم‌های زنده و فعال را نشان می‌دهد. دستورالعمل کلی در این زمینه این است که مکمل‌هایی با حداقل 1 میلیارد CFU انتخاب کنید، زیرا محصولات با تعداد CFU بالاتر، قوی‌تر هم هستند.

شرایط نگهداری:

زنده ماندن پروبیوتیک‌ها به طور قابل توجهی به نگهداری مناسب آن‌ها بستگی دارد، به طوری که برخی نیاز به یخچال دارند و برخی دیگر در قفسه هم پایدار می مانند. گرما می‌تواند میکروارگانیسم‌های زنده را غیرفعال کند و اثربخشی محصول را کاهش دهد.